ურბანიზაციის მიმდინარე პროცესები მსოფლიოში

მსოფლიოში სულ უფრო მეტად იზრდება მოსახლეობის რაოდენობა. ურბანულ ზონებში განსაკუთრებით გაიზარდა მოსახლეობის სიმჭიდროვე. მსოფლიოს მოსახლეობის თითქმის ნახევარი - 3.5 მლრდ. ადამიანი ურბანულ რაიონებშია განთავსებული. ლათინურ ამერიკაში, ჩრდილოეთ ამერიკასა და ევროპაში მოსახლეობის 70%-ზე მეტი ცხოვრობს ქალაქებში. მოსახლეობის 60% აფრიკაში ჯერ კიდევ სოფლად ცხოვრობს, აფრიკის კონტინენტი არ წარმოადგენს მჭიდროდ დასახლებულ ტერიტორიას, მაგრამ იზრდება ურბანიზაციის დონე. აფრიკა არის ურბანიზაციის ზრდის სისწრაფით ერთ-ერთი პირველი რეგიონი [1].

სწრაფი ურბანიზაციის პროცესი მნიშვნელოვან სოციო-ეკონომიკური მოვლენაა, რომელიც დამახასიათებელი გახდა XX და XXI საუკუნეებისთვის. ურბანიზაციის სწრაფი პროცესი განაპირობებს პროდუქტსა და მომსახურებაზე მომხმარებლის მოთხოვნის ცვლილებას. მომხმარებლის მიერ გარემოს აღქმას. [2].

როგორ პასუხობს ქალაქები აღნიშნულ მოთხოვნას მიწაზე? - ხშირ შემთხვევაში, დეველოპერული კომპანიები ქალაქის პერიფერიულ არეებში ახალ ურბანულ ტერიტორიებს ქმნიან, რაც ქაოსურად ხდება და უარყოფით გავლენას ახდენს ქალაქისა და მისი მაცხოვრებლების შემდგომ განვითარებაზე. მდგრადი განვითარების ქალაქები, რომელთაც გააჩნიათ განვითარების სამომალო გეგმები და პასუხობენ თანამედროვეობის გამოწვევებს, აქვთ გამოუყენებელი ტერიტორიები, რაც გათვალისწინებულია ქალაქის განაშენიანების დროს დაგეგმარების პროცესში და ქალაქს აძლევს საშუალებას განვითარდეს მოსახლეობის მოთხოვნების შესაბამისად. ურბანული ზონის მაღალი სიმჭიდროვე ასოცირდება, ეკონომიკურ აღმავლობასა და სოციალურ ინტეგრაციასთან. როდესაც ქალაქის განაშენიანება ხდება ეკოლოგიური ფაქტორების გათვალისწინებით, როდესაც ბუნებას ადგება ნაკლები ზიანი და დაბალია დაბინძურების დონე, ეს ქალაქს აძლევს საშუალებას თავისსავე და მის მიმდებარედ არსებული თავისუფალი ტერიტორიები გამოიყენოს თავისივე განვითარებისთვის. მდგრადი განვითარების ქალაქებში ყოველთვის უფრო დაბალია დაბინძურების დონე. ურბანულ ზონებში, განსაკუთრებით კი დიდ ქალაქებში, მოსახლეობა მჭიდროდაა დასახლებული. მათ სჭირდება უამრავი ტიპის საქონელი და მომსახურება, წყალი, სათბობი და საწვავი. ყველა საჭირო საქონლისა და მომსახურების მიწოდებას მოსახლეობისთვის შესაძლოა ნეგატიური შედეგები მოჰყვეს გარემოსთვის. ქალაქის მიმდებარე ტერიტორიები შესაძლოა გამოყენებულ იქნეს მთლიანად სასოფლო-სამეურნეო დანიშნულებით, საჭირო გახდება ნაგავსაყრელების დიდი რაოდენობა და ა.შ.

ურბანული მდგრადობა გულისხმობს იდეას, როდესაც ქალაქი შეიძლება ისე იყოს დაგეგმარებული, რომ მისი შემოგარენი და სასოფლო-სამეურნეო ტერიტორიები გამოყენებულ იქნეს ქალაქის განვითარებისა და მისი განახლებისთვის. ამის მიზანია შეიქმნას სუფთა ეკოლოგიური გარემო, რაც შეიძლება ნაკლებად მოხდეს ეკოლოგიური ზიანის მიყენება, ეფექტიანად იქნეს გამოყენებული ქალაქის მიწა, მოხდეს ნაგვის ნარჩენების გადამუშავება, რათა რაც შეიძლება მინიმალური დოზით, ან კიდევ სრულიადაც არ გაუარესდეს ქალაქის ეკოლოგიური მდგომარეობა. თანამედროვე მსოფლიოში მოსალეობის 50% ცხოვრობს ურბანულ არეებში, რაც 70%-მდე გაიზრდება 2050 წლისთვის. ეს იქნება საშინელი ცვლილება, რომელიც ეკოლოგიური მდგომარეობის გაუარესების გამო, გავლენას მოახდენს იმ მილიონობით ადამიანზე, რომელიც საცხოვრებლად გადავა მჭიდროდ დასახლებულ პუნქტებში, ქალაქებში და ა.შ. ამგვარად, მსგავსი ტენდენცია გამოწვევაა როგორც ქალაქის მგეგმარებლებისთვის, ასევე დეველოპერებისთვის. სოციალური ურთი- ერთობები და გარემო არის ის მნიშვნელოვანი ფაქტორი, რომლის გამოც მოსახლეობის დიდი მასა გადაადგილდება დიდ ქალაქებსა და ურბანულად მჭიდროდ დასახლებულ პუნქტებში.

მიუხედავად იმისა, რას ფიქრობენ მეცნიერები ურბანულ რეგიონებში არსებულ ეკოლოგიურ მდგომარეობაზე, ფაქტია, რომ ურბანული ტერიტორიები არის უფრო განვითარებული და მოთხოვნადი, ვიდრე სოფლისა და გარეუბნის ტერიტორიები, სადაც ადამიანები ერთმანეთისგან შედარებით შორს ცხოვრობენ და აგრეთვე შორს არიან საკუთარი სამუშაო ადგილისგან. როცა ადამიანები და რესურსები ერთმანეთთან ახლოსაა განლაგებული, არსებობს უფრო დიდი შესაძლებლობა, რომ დაზოგილ იქნეს ენერგია, ხოლო რესურსები კი გამოიყენონ ეფექტიანად. ეს შეიძლება გახორციელდეს ეფექტიანი დაგეგმარების, მომსახურების, საქონლის ტრანსპორტირებისა და გამართული სატრანზიტო სისტემის შემთხვევაში. ქალაქების უპირატესობას წარმოადგენს, ასევე, იმ ადამიანების ერთად შეკრების შესაძლებლობა, რომლებსაც გააჩნიათ მონათესავე იდეები, რომელთაგან საუკეთესო იდეები შეირჩევა, რაც მიმართული იქნება განვითარებისა და ეკონომიკური აღმავლობისკენ.

ამასთან, კვლავაც ხაზგასმით უნდა აღვნიშნოთ, რომ შესაძლოა მოვლენები მხოლოდ დადებითი კუთხით არ წარიმართოს ქალაქებში. ურბანიზაციის პროცესი უარყოფითად აისახება ქალაქისთვის, თუ არ არის ორგანიზებული სწორი დაგეგმარება, თუ ეკოლოგიური გარემო მკვეთრად უარესდება, შესაძლოა მოხდეს ჰაერისა და მიწის დაბინძურება და ა.შ .

საჭიროა ერთმანეთისგან განვასხვავოთ ურბანული და რეგიონული განვითარება. რეგიონული განვითარება მოიცავს უფრო ფართო არეალს, ეს შეიძლება იყოს რამდენიმე ქალაქი, რომლებიც ერთმანეთთან ახლოს მდებარეობენ და შესაძლოა გააჩნდეთ მსგავსი ტიპის პრობლემები და ეკონომიკური განვითარების დონე [3] .

ურბანიზაციის პროცესი არ გულისხმობს მხოლოდ ისეთ პროცესებს, რასაც მოჰყვება მოსახლეობის მიგრაცია სოფლებიდან ქალაქებში, არამედ ის არის პროცესი, რომელმაც უნდა მოიტანოს სარგებელი და დადებითი გავლენა იქონიოს გლობალურად ეკონომიკურ აღმავლობაზე. აღნიშნულის დადებითი ეფექტი უნდა აისახოს არა მხოლოდ ქალაქის მოსახლეობაზე, არამედ სოფლად მცხოვრებ ადამიანებზეც[4]. მოსახლეობის ჯანმრთელობაზე, მიგრაციულ პროცესებზე, პროდუქციასა და მომსახურებაზე, ბუნებრივი რესურსების გამოყენებაზე დიდ გავლენას ახდენს ურბანიზაციის პროცესი, რომელიც ქმნის საბოლოოდ გლობალურ ეკონომიკას[4].

ქალაქების ზრდა და განვითარება კრიტიკულად მნიშვნელოვანია ნაციონალური ეკონომიკის აღმავლობისთვის, როგორც პროდუქციაზე შიდა მომხმარებლის მოთხოვნის ზრდისთვის, აგრეთვე ექსპორტის განვითარებისთვის.

ევროკავშირის მოსახლეობის 72% ცხოვრობს მეტროპოლისებში, ქალაქებსა და დაბებში [5]. გარემომცველი გარემო, რომელიც არის ურბანულ არეებში, გადამწყვეტია იქ მცხოვრები რეზიდენტებისთვის, მათი ჯანმრთელობისა და მომავლისთვის[6].

მწვანე ინფრასტრუქტურა არის მიმართულება, რომლის დასანერგად და განსახორციელებლად მუშაობენ ევროსტრუქტურები. ის წარმოადგენს ბუნების დაცვის, მწვანე საფარის გამრავლების ღონისძიებებს, რათა ურბანულ ზონებში დასახლებული მოქალაქეებისთვის სარგებლის მომტანი იყოს ცხოვრება არამხოლოდ ეკონომიკური თვალსაზრისით, არამედ ეკოლოგიური პირობებიდან გამომდინარეც. მწვანე საფარი უზრუნველყოფს ჰაერის სისუფთავეს, ტემპერატურის რეგულირებას, ნაკლებ ხმაურს, რეკრეაციული ზონების არსებობა ხელს უწყობს მოქალაქეებს განტვირთვასა და დასვენებაში[7].

მსოფლიო ბანკი ურბანული მდგრადობის განვითარებისთვის გამოყოფს სამ მიმართულებას:

მსოფლიოს უმსხვილესი ქალაქების დონეზე არსებული „მეტროპოლიზაცია“, რომელიც მოიცავს სივრცით, ინსტიტუციურ და ეკონომიკურ განზომილებებს, ჯერ სრულიად უცხოა საქართველოსთვის. მიუხედავად ამისა, თბილისის მაგალითზე სრულიად ნათელია მნიშვნელოვნი სივრცითი ექსპანსია, გამოხატული მომიჯინავე დაქვემდებარებულ ტერიტორიებზე. სავარაუდოა, რომ შემდეგი ნაბიჯი იქნება მათი შემოერთება ცენტრალური ქალაქის გაზრდილ მუნიციპალიტეტში.

მნიშვნელოვანი ფაქტორი, რომელმაც ხელი შეუწყო ზოგადად სუბ-ურბანიზაციას, არის საკუთარი ავტომანქანის მფლობელობის წარმოუდგენელი ზრდა საქართველოში, განსაკუთრებით კი თბილისში, რამაც ერთობლივად გაართულა ქალაქში თავისუფლად გადაადგლება, როგორც შინაგან საქმეთა სამინისტროს დეპარტამენტის ოფიციალური მონაცემებით (დიაგრ.3) მსუბუქი ავტომანქანების რაოდენობა მნიშვნელოვნად გაიზარდა.

საქართველოში ურბანიზაციის პროცესების დამაჩქარებელი გახდა საბაზრო ეკონომიკის პრინციპები, რომელმაც მოიტანა სივრცითი დემოკრატია. მოქალაქეებს მიეცათ არჩევანის თავისუფლება, შეეძინათ საცხოვრებელი იქ, სადაც სურდათ.

ქვეყანაში დღესაც აქტიურად მიმდინარეობს ურბანიზაციის პროცესები. სულ უფრო მეტი ახალგაზრდა ტოვებს საკუთარ საცხოვრებელს სოფლად და გადადის დედაქალაქ თბილისში. ერთი მხრივ, ურბანიზაციის პროცესი არის დადებითი ტრენდი, რომელიც დამახასიათებელია თანამედროვე განვითარებული ქვეყნებისთვის, მეორე მხრივ კი, ურბანიზაციის მაღალი დონე გარკვეული საფრთხეების შემცველია. ქაოსური განაშენიანება უარყოფითად აისახება ქალაქის იერსახეზე, გავლენას ახდენს ეკოლოგიურ ვითარებაზე. ეკოლოგიური და არქიტექტურული პრობლემები უარყოფითი შედეგის მომტანი იქნება დედაქალაქის სამომავლო განვითარებისთვის. თბილისის განვითარების გენერალური გეგმა, რომელიც შემუშავებული იქნება 2017 წლის ბოლომდე, იმედია გაითვალისწინებს ქალაქის განვითარებისთვის საჭირო და მნიშვნელოვან ასპექტებს, რაც ხელს შეუწყობს მის მწვანე და „ჭკვიან“ ქალაქად ჩამოყალიბებას.

* * *

ექსპერტები ვარაუდობენ, რომ არც თუ შორეულ მომავალში, თითქმის აღარ იარსებებს სასოფლო ტერიტორიები, ადამიანები იცხოვრებენ მხოლოდ ქალაქებში. ასეთი რეალობა რთული გამოწვევაა ქალაქებისა და მათი მთავრობებისთვის. ძალიან ფრთხილად უნდა მოხდეს თითოეული სამშენებლო პროექტის განხორციელება ქალაქებში, მითუმეტეს დედაქალაქში. ურბანიზაციის პროცესებისთვის მნიშვნელოვანია გზების, სარკინიგზო მაგისტრალებისა და საზოგადოებრივი ტრანსპორტის განვითარება. ინფრასტურქტურულ პროექტებზე ინვესტიციების ოდენობა მომავალი 20 წლის განმავლობაში 1 ტრლნ დოლარამდე გაიზრდება. მსოფლიოს მნიშვნელოვან განვითარებად ბაზრებზე [14]. დეველოპერული კომპანიები და ადგილობრივი მთავრობები ერთად მუშაობენ, რათა შექმნან ადეკვატური ინფრასტრუქტურა, განსაკუთრებით კი, საზოგადოებრივი ტრანსპორტი.

მნიშვნელოვანი გამოწვევების წინაშე დგას საქართველო და ჩვენი დედაქალაქი თბილისი. თბილისის მთავრობა აქტიურად მუშაობს, რათა ქალაქი გახდეს უფრო მწვანე და ამავდროულად დარჩეს ინვესტორებისთვის მიმზიდველი. აუცილებელია შეიქმნას ქვეყნის ურბანული მომავლის გეგმა, სადაც აღწერილი იქნება თუ როგორ უნდა მოხდეს არა მხოლოდ დედაქალაქ თბილისის, არამედ საქართველოს სხვა ქალაქებისა და მთლიანად ქვეყნის განვითარება.

ლიტერატურა:

1. “Make cities inclusive, safe, resilient and sustainable” http://www.un.org/ sustainabledevelopment/cities/ nanaxia: 15.10.2016.

2. Adriana Allen „Sustainable cities or sustainable urbanisation?” Journal of sustainable cities, 2009 www.ucl.ac.uk/sustainable-cities

3. Ö. Özçevik, C.A. Brebbia, S.M. Şener „Sustainable Development and Planning” Great Britain, 2015 .

4. Montgomery, Mark; Richard Stren; Barley Cohen and Holly E Reed (eds) 2. (2004) ‘Cities Transformed. Demographic Change and Its Implications in the Developing World’, Earthscan, London.

5. EC (2014), Conferences CiTIEs – Cities of Tomorrow: Investing in Europe, in: Background annex, Brussels, 17 and 18 February 2014, accessed 24 June, 2014.